पछिल्लो दशकमा जलवायु परिवर्तनले गर्दा पृथ्वीको वातावरणमा गहिरो परिवर्तन आएको छ। यसको प्रत्यक्ष प्रभाव प्राकृतिक प्रकोपहरूमा देखा पर्न थालेको छ। बाढी, पहिरो, डढेलो, आँधी, र अनिकालजस्ता घटनाहरू संसारभर बढिरहेका छन्, जसले जनजीवन मात्र नभएर जैविक विविधता, खेतीपाती र आर्थिक प्रणालीमा पनि गहिरो असर पुर्याएको छ। नेपालजस्ता हिमाली देशहरूमा जलवायु परिवर्तनको असर झन् गम्भीर छ, जहाँ मौसमी परिवर्तनले जीवनको अनेकौँ पाटामा प्रभाव पार्छ।
जलवायु परिवर्तनको एउटा प्रमुख असर हावापानीमा चरम अवस्था आउनु हो। यो विशेष गरी पानीको चक्रमा देखिन्छ। विश्वभरका वैज्ञानिकहरूले ग्लोबल वार्मिङले हिमनदीहरू पगालिरहेको र समुद्रको सतह उकालो लागिरहेको पत्ता लगाएका छन्। हिमाली देश नेपालमा पनि यसले ठुलो प्रभाव पारेको छ। यहाँका हिमालहरू पग्लिएर नदीहरूमा पानीको बहाव अस्वाभाविक रूपमा बढिरहेको छ, जसले बाढीको जोखिम बढाउँदै गएको छ।
मनसुन समयमा सामान्यभन्दा बढी वर्षा हुने गरेको छ। उदाहरणका लागि गत आश्विन १२,२०८१मा आएको भारी वर्षाले देशभरमा बाढी र पहिरोको जोखिम बढाएको थियो। यो मात्र होइन, धेरैजसो क्षेत्रमा जनधनको ठुलो क्षति भयो ग्रामीण बस्तीहरू बाढीको चपेटामा परे, धेरै मानिस विस्थापित भए।
बढ्दो वर्षाले पहाडी क्षेत्रहरूमा पहिरोको सम्भावना पनि बढाएको छ। नेपालको भू-भाग पहाडी र उबडखाबड छ, जहाँ खेतीपातीको लागि बनाइने सिँचाइ संरचनाहरूले पहिरोको जोखिम बढाइरहेका छन्। जलवायु परिवर्तनले माटोको संरचना खलबल्याउँछ, जसले गर्दा पहाडी क्षेत्रमा वर्षाको सानो प्रभावले पनि पहिरोको जोखिम बढाउँछ। उदाहरणका लागि, पछिल्ला केही वर्षहरूमा सिन्धुपाल्चोक, खोटाङ, रोल्पा, र गुल्मी जस्ता जिल्लाहरूमा बारम्बार पहिरो आउँदा ठुलो जनधनको क्षति भएको छ।
नेपालका हिमाली क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनले हिमतालहरूमा पनि गम्भीर असर पुर्याएको छ। हिमतालहरू हिमनदीको पग्लिएको पानीले भरिने पोखरीहरू हुन्, र जलवायु परिवर्तनको कारण ती तालहरूको पानीको स्तर तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। जब तालमा पानीको स्तर अत्यधिक हुन्छ, तब त्यहाँका प्राकृतिक बाँधहरू फुट्न सक्छन्, जसलाई "हिमताल विस्फोट" भनिन्छ।
नेपालका १,४६२ हिमतालमध्ये २१ वटा विस्फोट हुने उच्च जोखिममा छन्। सन् २०१६ मा नेपालका एक हिमताल विस्फोट हुँदा साना नदीहरूमा बाढी आयो, र तलका बस्तीहरूमा भारी क्षति पुग्यो। यस किसिमको घटना भविष्यमा अझ बढ्न सक्ने सम्भावना छ, किनकि तापमान निरन्तर बढ्दो छ।
जलवायु परिवर्तनको कारणले गर्मी मौसम अझै लामो र गरम बनिरहेको छ, जसले गर्दा प्राकृतिक जङ्गलमा आगलागी हुने घटना बढेका छन्। वन क्षेत्रमा हुने आगलागीले वातावरणमा कार्बन उत्सर्जनलाई पनि बढाउँछ, जसले फेरि जलवायु परिवर्तनको चक्रलाई बल दिन्छ।
नेपालमा पनि पछिल्लो समय गर्मी याममा जङ्गलमा आगलागी हुने क्रम बढ्दो छ। विशेष गरी तराई क्षेत्रका वनहरू यसबाट प्रभावित भएका छन्। पछिल्लो समयमा नेपालका विभिन्न जिल्लामा भएका डढेलोहरूले लाखौँ हेक्टर वन क्षेत्र नष्ट गर्यो, जसले जैविक विविधतामा गहिरो असर पुर्यायो।
ग्लोबल वार्मिङले समुद्री क्षेत्रको तापक्रमलाई पनि प्रभाव पारिरहेको छ, जसले गर्दा आँधी र चक्र बातको सङ्ख्या र तीव्रता बढाएको छ। विशेष गरी बङ्गालको खाडीमा आउने चक्र बातहरूले दक्षिण एसियाका देशहरूमा ठुलो असर पारेका छन्। यी आँधीहरूको गति र तीव्रता बढ्दै जाँदा त्यसको असर नेपालजस्ता भू-आबद्ध देशहरूमा पनि महसुस गर्न सकिन्छ।
चक्र बातहरूले नेपालमा सिधै प्रहार नगरे पनि, बङ्गालको खाडीबाट आउने आँधीले देशभर मौसमलाई प्रभावित गर्छ। वर्षा र हावाहुरीको मात्रा बढ्नाले खेती, पशुपालन र जनजीवनमा समस्या आउन सक्छ।
जलवायु परिवर्तनले एकातिर अत्यधिक वर्षाको समस्या सिर्जना गरेको छ भने अर्कोतिर लामो समयसम्मको खडेरीको अवस्था पनि ल्याएको छ। पानीको असमान वितरणले गर्दा खेतीपाती गर्न गाह्रो हुँदै गइरहेको छ। नेपालमा धेरैजसो खेतीपाती मनसुनमा भर पर्छ, तर मनसुनको चरित्रमा आएको परिवर्तनले किसानहरूलाई ठुलो समस्या परेको छ।
विशेष गरी नेपालका तराई र मध्य पहाडी क्षेत्रहरूमा पछिल्ला वर्षहरूमा अनिकालका समस्या देखापरिरहेका छन्। वर्षामा राम्रो पानी नपर्दा धान र अन्य बालीनाली सुक्ने समस्या हुने गरेको छ। यसले खाद्य सङ्कटको सम्भावना बढाएको छ।
जलवायु परिवर्तनले न केवल प्राकृतिक प्रकोपमा असर पुर्याएको छ, तर यसले पृथ्वीको जैविक विविधतालाई पनि खतरामा पारिरहेको छ। तापक्रमको वृद्धिले कतिपय प्रजातिहरूको वासस्थान नष्ट भएको छ भने कतिपय नयाँ रोगहरूको सम्भावना बढेको छ। वनस्पति, जनावर, र पक्षीहरूको बसोबास गर्ने वातावरणमा आएको परिवर्तनले तिनीहरूको अस्तित्वमा नै प्रश्न उठाएको छ।
नेपालका हिमाली क्षेत्रमा पाइने विशेष किसिमका जनावर र वनस्पति, जस्तै रेड पान्डा, हिम चितुवा, र रुद्राक्षका रूखहरूमा पनि यसले असर पुर्याएको छ। जलवायु परिवर्तनले जैविक विविधतामा गम्भीर सङ्कट निम्त्याइरहेको छ, जुन भविष्यमा अझ ठुलो हुनसक्छ।
जलवायु परिवर्तनले विश्वभर विभिन्न स्थानहरूमा व्यापक असर पुर्याएको छ, जसलाई विभिन्न तथ्याङ्क र घटनाहरूले स्पष्ट पारेको छ। यहाँ केही प्रमुख तथ्याङ्क र घटनाहरू प्रस्तुत छन्, जसले जलवायु परिवर्तनले पारिरहेको प्रभावलाई पुष्टि गर्छ:
१. तापमान वृद्धिका तथ्यांक:
सन् १८८० देखि २०२३ सम्म: औसत वैश्विक तापक्रम करिब १.१ डिग्री सेल्सियसले बढेको छ। सन् २०१५ देखि २०२३ सम्मको अवधिलाई अहिलेसम्मकै सबैभन्दा गरम वर्षहरूको समूह मानिन्छ।
सन् २०२३: यो वर्ष अहिलेसम्मकै सबैभन्दा गर्मी वर्षमध्ये एक भएको छ। जुलाई २०२३ लाई मानवीय इतिहासमा रेकर्ड गरिएको सबैभन्दा गरम महिना भनिएको छ।
२. समुद्रको सतह वृद्धि:
१९०१ देखि २०२० सम्म: समुद्रको सतह करिब २० सेन्टिमिटरले बढेको छ। यो वृद्धिमा मुख्य योगदान हिमनदीहरूको पग्लन र महासागरहरूको विस्तारलाई दिइन्छ।
सन् २१०० सम्मको प्रक्षेपण: यदि वर्तमान ग्रिनहाउस ग्यास उत्सर्जन दर कायम रह्यो भने सन् २१०० सम्म समुद्रको सतह ६५ सेन्टिमिटरदेखि १ मिटर सम्म बढ्न सक्नेछ।
३. बाढीका घटनाहरू:
२०१۷: संयुक्त राज्य अमेरिकामा आएको हरि केन हार्भीले करिब १२५ अर्ब डलर बराबरको क्षति पुर्यायो। यो हरि केनले व्यापक बाढी ल्याएको थियो, जसले ह्युस्टन सहर लाइ गहिरो प्रभाव पारेको थियो।
२०२۰: दक्षिण एसियामा अत्यधिक बाढी र मनसुनका कारण करिब १,२०० जनाको मृत्यु भयो र लाखौँ मानिस विस्थापित भए। नेपाल, भारत, बङ्गलादेश, र पाकिस्तानमा यो बाढीको गहिरो असर परेको थियो।
४. डढेलोका घटनाहरू:
२०१९-२०२०: अस्ट्रेलियामा लागेको डढेलो (Black Summer) मा करिब १.८ करोड हेक्टर जङ्गल जलेको थियो। यसले ३३ जना मानिसको मृत्यु र ३००० घर नष्ट गरेको थियो।
२०२0: क्यालिफोर्नियामा लागेको जङ्गल डढेलोले करिब १६,५०० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफललाई प्रभावित गर्यो। यसमा ४६ जना मानिसको मृत्यु भएको थियो र करिब ११००० घरहरू नष्ट भएका थिए।
५. हिमनदी पग्लने तथ्यांक:
२०१०-२०२०: पृथ्वीका हिमनदीहरू वार्षिक रूपमा औसत २६० गिगाटन बरफ गुमाउँदै छन्। यसको प्रत्यक्ष प्रभाव नेपाल, भारत, चीन, र दक्षिण अमेरिकाका नदी प्रणालीहरूमा देखिएको छ।
२०१९: ग्रिनल्याण्डमा मात्र ५३२ गिगाटन बरफ पग्लियो, जुन मानवीय इतिहासमा सबैभन्दा उच्च दर हो।
६. हिमताल विस्फोट:
२०१६: नेपालमा रहेको एक हिमताल विस्फोट हुँदा तलका गाउँहरूमा ठुलो बाढी आयो। यस घटनाले करिब २०० घरहरू नष्ट भएका थिए।
सन् २०२१: भुटानको थोरमो हिमताल विस्फोट हुँदा सयौँ मानिस विस्थापित भए, र तलका नदीहरूमा पानीको मात्रा अस्वाभाविक रूपमा बढ्यो।
७. ध्रुवीय क्षेत्रमा असर:
आर्टिकल क्षेत्रमा तापक्रम वृद्धि: पछिल्लो ३० वर्षमा आर्टिकल क्षेत्रमा तापक्रम अन्यत्रको तुलनामा करिब तीन गुणा बढी छिटो बढिरहेको छ। यसले आर्टिकल सागरको बरफ पग्लन र समुद्रको सतहमा प्रभाव पारेको छ।
अंटार्कटिकामा: सन् १९९२ देखि २०१७ सम्म अंटार्कटिकाले करिब २८०० गिगाटन बरफ गुमाएको छ।
८. चक्र वात र आँधीका तथ्यांक:
सन् २०२०: बङ्गालको खाडीबाट आएको चक्र वात अम्फानले भारत र बङ्गलादेशमा ठुलो क्षति पुर्यायो, जसमा ९० लाख मानिस विस्थापित भए र करिब १३ बिलियन डलर बराबरको आर्थिक क्षति भयो।
सन् २०२२: संयुक्त राज्य अमेरिकामा आएको हरि केन ई यानले करिब ११३ जनाको मृत्यु गरायो र करिब ११२ अर्ब डलर बराबरको क्षति पुर्यायो।
९. अनिकाल र खडेरी:
२०२०: अफ्रिकाको पूर्वी क्षेत्र (केन्या, समालिया, इथियोपिया) मा अत्यधिक खडेरीका कारण १३.५ मिलियन मानिसले खाद्यान्न अभावको सामना गरे।
सन् २०१८-२०१९: अस्ट्रेलियामा लामो खडेरीका कारण करिब ३५% कम उत्पादन भयो, जसले कृषिमा ठुलो सङ्कट निम्त्यायो।
जलवायु परिवर्तनको कारणले निम्त्याउने प्राकृतिक प्रकोपहरूको प्रभावलाई कम गर्न अब तत्काल कदम उठाउन आवश्यक छ। स्थानीय तहमा जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनमा ध्यान दिनुपर्नेछ। जलवायु अनुकूलन र सहनशीलता निर्माण गर्न साना सहरहरूदेखि ठुला देशहरूसम्म सहयोग र समन्वय हुन जरुरी छ।
जलवायु परिवर्तनले बढाएको प्राकृतिक प्रकोपहरूको सामना गर्नका लागि निम्न कदमहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ।प्राकृतिक प्रकोप जोखिम न्यूनीकरण: जोखिम पहिचान गरेर अग्रिम तयारी गर्नुपर्छ। बाढी, पहिरो, र हिमताल विस्फोटको जोखिम भएका क्षेत्रमा स्थानीय समुदायलाई सचेत गराउन र उनीहरूको क्षमता विकास गर्नुपर्छ।
हरित प्रविधि र नवीकरणीय ऊर्जा: जलवायु परिवर्तनको गति रोक्न हरित प्रविधिहरूको प्रयोग आवश्यक छ। नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको विकास गरेर कार्बन उत्सर्जन कम गर्नुपर्छ।वन संरक्षण: वन संरक्षणका प्रयासलाई तीव्र गर्नुपर्छ। डढेलोको नियन्त्रण, वृक्षारोपण, र प्राकृतिक पर्यावरणको पुनः स्थापना गर्न आवश्यक कदम चाल्नुपर्छ।
जलवायु परिवर्तनले प्राकृतिक प्रकोपहरूको तीव्रता र आवृत्तिलाई बढाइरहेको छ, जसले मानव जीवन र पृथ्वीको पारिस्थितिक प्रणालीमा गहिरो असर पारिरहेको छ। नेपालजस्ता मुलुकहरूमा यसको प्रभाव झन् गम्भीर छ। यसका लागि तत्काल ठोस कदम चालेर जलवायु परिवर्तनको असर कम गर्न सके मात्र दीर्घकालीन रूपमा सुरक्षित भविष्य निर्माण गर्न सकिन्छ।