ललितपुर - सार्वजनिक निकायमा रहेका सार्वजनिक महत्त्वको सूचना माग्ने र पाउने अधिकारलाई सूचनाको हक भनिन्छ । सो शब्दले सार्वजनिक निकायमा रहेको कुनै लिखित, सामाग्री वा सो निकायको काम कारबाहीको अध्ययन वा अवलोकन गर्ने, त्यस्तो लिखतको प्रमाणित प्रतिलिपि प्राप्त गर्ने, सार्वजनिक महत्त्वको निर्माण कार्य भइरहेको स्थलको भ्रमण र अवलोकन गर्ने, कुनै सामाग्रीको प्रमाणित नमुना लिने वा कुनै पनि किसिमको यन्त्रमा राखिएका सूचना त्यस्तो यन्त्रमार्फत प्राप्त गर्ने अधिकारलाई समेत जनाउँछ ।
सूचना मागकर्तालाई सूचना उपलब्ध गराउने अधिकारीलाई सूचना अधिकारी भनिन्छ । सूचना अधिकारी जति सूचना मैत्री एवम् जन सहयोगी हुन्छ; सूचनाको हक कार्यान्वयनमा त्यति नै सहज हुन्छ भने जति सूचना मैत्री नहुने तथा जन सहयोगी नहुने हुन्छ; सूचनाको हक कार्यान्वयनमा त्यति नै असहज हुन्छ । सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ को दफा ६ मा प्रत्येक सार्वजनिक निकायमा सूचना अधिकारी हुनुपर्ने व्यवस्था गरिएको छ । सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ को दफा ६(१)ले आफ्नो कार्यालयमा रहेको सूचना प्रवाह गर्ने दायित्व सूचना अधिकारीको हुने भन्ने उल्लेख छ । सूचनाको हक कार्यान्वयनमा सूचना अधिकारीको सबै भन्दा बढी र महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको कुरा ऐन कानुनले सूचना अधिकारीको दायित्व एवं काम, कर्तव्य र अधिकारबाट प्रस्ट छ ।
यदि सूचना अधिकारीले सूचना प्रवाह नगर्ने हो भने उनीहरूको आवश्यकता माथि प्रश्न उठ्न सक्छ। सूचना अधिकारीहरूको मुख्य जिम्मेवारी भनेकै सार्वजनिक सरोकारका विषयमा नागरिकलाई जानकारी गराउने हो, जसले शासनलाई पारदर्शी र उत्तरदायी बनाउँछ। सूचनामा पहुँच नागरिकको मौलिक अधिकार हो, र सूचना अधिकारीहरूको भूमिका यसलाई सुनिश्चित गर्नु हो। तर यदि सूचना प्रवाहमा उनीहरूले जानाजान अवरोध पुर्याउँछन् भने जनताले जानकारी नपाउने, सरकारप्रतिको विश्वास गुम्ने, र पारदर्शितामा कमी आउने अवस्था आउँछ। यसले भ्रष्टाचार, अनियमितता र जनताको अधिकार हननको जोखिम बढाउँछ।
सूचना अधिकारीको उद्देश्य नागरिक र प्रशासनबिच सजीव सम्पर्क कायम गर्नु हो, ताकि हरेक नागरिकलाई राज्यका गतिविधिबारे जानकारी मिलोस्। यदि यो उद्देश्य पूरा नगरीकन उनीहरूले काम गर्ने हो भने, सूचना अधिकारीहरू आवश्यकता भन्दा मात्र अतिरिक्त खर्च र स्रोतको दुरुपयोग साबित हुन सक्छन्। यसैले, सूचना अधिकारीको भूमिका महत्त्वहीन नहोस् भन्नका लागि उनीहरूको कार्यसम्पादनमा सुधार, दक्षता, र उत्तरदायित्व सुनिश्चित गर्न जरुरी छ।
सूचना अधिकारीहरूले सूचना प्रवाहमा बाधा पुर्याउने विभिन्न कारणहरू छन्। कानुनअनुसार सूचना अधिकारीले जनतालाई जानकारी दिनुपर्ने दायित्व भए पनि व्यवहारमा यो सधैँ लागू नहुन सक्छ। पहिलो कारण प्रशासनिक दबाब हो। धेरैजसो अवस्थामा उच्च तहका अधिकारी वा राजनैतिक व्यक्तिहरूले गोप्य राख्नुपर्ने दबाबका कारण सूचना अधिकारीहरूले जनतालाई जानकारी दिनबाट रोकिन सक्छन्। प्रशासनिक संरचनामा शृंखलाबद्ध रूपमा दबाब आउनाले कतिपय निर्णय र सूचना बाहिर जान रोकिन्छ। उदाहरणका लागि ठुला परियोजना, बजेट तथा खर्च व्यवस्थापनसम्बन्धी जानकारी जनतालाई थाहा नदिएर प्रशासनले आफ्ना गतिविधिलाई अनुगमनबाट बचाउन चाहन्छ। यसले गर्दा सूचना अधिकारीहरूलाई पनि त्यो सूचना गोप्य राख्न दबाबमा पार्न सकिन्छ।
दोस्रो कारण गोपनीयता नीतिहरू हुन्। नेपालमा लागू गरिएको सूचना नीतिअनुसार केही विशेष सूचना बाहिर सार्वजनिक गर्नु अवैधानिक मानिन्छ। उदाहरणका लागि सुरक्षा क्षेत्र, राज्यका गोप्य दस्ताबेज, र राष्ट्रिय सुरक्षासम्बन्धी तथ्याङ्कलाई जनतासामु प्रस्तुत गर्न नपाइने व्यवस्था छ। सूचना अधिकारीहरूले कानुन अनुसार पनि केही सूचना नदिन बाध्य हुन सक्छन्, जसले गर्दा नागरिकले चाहेको जानकारी प्राप्त गर्न गाह्रो हुन्छ। गोपनीयता नीतिले राज्यको सुरक्षा र व्यक्तिगत जानकारीको संरक्षण गर्ने उद्देश्य राख्दछ तर कहिलेकाहीँ यसलाई अनुचित रूपमा प्रयोग गरी सूचना गोप्य राख्न पनि लगाइन्छ।
तेस्रो कारण सूचना अधिकारीको पहुँचमा नै जानकारी नहुनु हो। सूचना अधिकारीले सम्पूर्ण जानकारी प्राप्त गरिसकेको नहुन सक्छ र कतिपय अवस्थामा प्रशासनिक तहमा पनि सबै जानकारीको पहुँच कसैसँग नभएकाले चाहिएको सूचना दिन असम्भव हुन सक्छ। ठुलो प्रशासनिक संरचनामा सूचनाहरू पहुँच पुर्याउन ढिलाइ हुन सक्ने र कतिपय निर्णय प्रक्रियामा मात्र सीमित रहने हुँदा पनि अधिकारीहरूले तत्काल सूचना उपलब्ध गराउन सक्दैनन्। यसले गर्दा जनताले चाहेको समयमै सूचना पाउन कठिनाइ हुने गर्छ।
सूचना अधिकारीहरूले सूचना नदिने अर्को कारण भनेको सूचनाको गलत प्रयोग हुने आशङ्का हो। कतिपय अवस्थामा जनतालाई दिने सूचनाको प्रयोग गलत तरिकाले हुने डरले पनि अधिकारीहरू सतर्क रहन्छन्। सार्वजनिक गरिएका तथ्याङ्कलाई गलत रूपमा व्याख्या गर्न सकिने वा ती जानकारीलाई राजनीतिक स्वार्थका लागि दुरुपयोग गर्ने सम्भावना रहन्छ। यस अवस्थामा अधिकारीहरूले सूचना दिन नचाहन सक्छन्।
व्यक्तिगत उदासीनता र कामप्रतिको अनिच्छा पनि सूचना प्रवाहमा बाधा पुर्याउने एउटा कारण हो। कतिपय अवस्थामा सूचना अधिकारीहरू कामप्रति गम्भीर नहुने वा अल्छी स्वभावका हुने हुँदा उनीहरू जनतालाई जानकारी दिन विशेष ध्यान दिँदैनन्। सूचना प्रवाहका लागि चाहिने ऊर्जा र प्रयासको कमीले गर्दा पनि धेरै सूचना आवश्यक समयमा बाहिर आउँदैन। कामप्रति गम्भीर नहुनु, जिम्मेवारीको अभाव र उदासीनता तथा सुस्त कार्यक्षमताले गर्दा धेरै सूचना अधिकारीहरूले आफ्नो दायित्वप्रति जिम्मेवार भएर काम नगरेका उदाहरणहरू पनि प्रशस्तै छन्।
सूचना प्रवाहमा प्राविधिक समस्या पनि ठुलो कारक हो। कतिपय स्थानीय तहमा सूचना व्यवस्थापनका लागि आवश्यक प्राविधिक स्रोतहरू जस्तै डिजिटल साधनको पहुँच नहुनाले सूचना अधिकारीहरूले जानकारी दिन असमर्थ हुन्छन्। प्राविधिक सीपको अभाव र सूचना व्यवस्थापनमा दक्षताका कमीले गर्दा पनि नागरिकले सहजै सूचना पाउँदैनन्। ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेट तथा सूचना प्रविधिको विकास पर्याप्त नभएको अवस्थामा सूचना प्रवाहमा थप चुनौती आउँछ। यस्तो अवस्थामा जनताले सूचना अधिकारीसँग स्पष्ट रूपमा चाहिएको सूचना माग्नुपर्दा पनि उनीहरू असमर्थ देखिन्छन्।
सूचना प्रवाहका यी सबै कारणहरूलाई समाधान गर्न प्रभावकारी नीति तथा व्यवस्थापनको खाँचो छ। सूचना अधिकारीहरूको दक्षता वृद्धि गर्न तालिम, पारदर्शिता तथा जबाफदेहिता सम्बन्धी पहल गर्नुपर्दछ। यस्तै, नागरिकले चाहेको सूचना समयमै प्राप्त गर्ने व्यवस्था गर्न कानुनी तथा प्राविधिक सुधार गरिनु आवश्यक छ। सूचना प्रवाहलाई व्यवस्थित बनाउनका लागि स्थानीय तहले पनि प्राविधिक संरचनामा सुधार गर्नु पर्ने र सूचना अधिकारीहरूको कार्यसम्पादनमा अनुगमन र मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने देखिन्छ। यसो गर्दा मात्र नागरिकले सहज र समयमै सूचना प्राप्त गर्न सक्नेछन्
सूचना अधिकारीले उच्च मनोबलका साथ नागरिकले माग गरेको सूचना यथाशक्य चाँडो उपलब्ध गराई अभिलेख राख्ने, लिखित वा मौखिक जसरी सूचना मागे पनि दिनु पर्ने, आफ्नो फोटो, सम्पर्क नं. सहितको फ्लेक्स बोर्ड प्रकाशन गर्नु पर्ने, माग गरिएको सूचना आफ्नो निकायमा नभएमा वा उपलब्ध गराउन नसकिने भएमा तत्कालै सोही ब्यहोराको लिखित जानकारी गराउनु पर्ने, प्रत्येक ३/३ महिनामा आफ्नो निकायसँग सम्बन्धित गतिविधि सार्वजनिक गर्ने, सार्वजनिक गर्न मिल्ने सूचनाहरू वेबसाइटमा राखी सुरक्षित राख्ने लगायतको कर्तव्य सूचना अधिकारीले निर्वाह गर्नु पर्दछ
-1729125834.png)
